ماده تاریخ چیست ؟

(نظر به این که نوشته زیر جامع ترین اطلاع را در مورد ماده تاریخ به آگاهی می رساند ، بی هیچ تغییری – با حفظ امانت – از اینترنت در این جا نقل شده است.)
------------------------------------------------------------------------------



گروه ادبی-هنری پرخچه
برداشت مطالب این وبلاگ با ذکر منبع و نام صاحب اثر مجاز می باشد
فن ماده تاریخ سازی و زیبایی های آن:


فن ماده تاریخ سازی و زیبایی های آن: نویسنده : بهمن بنی هاشمی
شاید شما تا به حال (عبارت ماده ) تاریخ را شنیده و یا با آن آشنایی کامل داشته باشید امّا اگر این لغت را در لغتنامۀ دهخدا جست وجو کنیم به این توضیحات برمیخوریم که : " ماده تاریخ آنستکه مجموع حروف بیت یا مصراع یا عبارتی به حساب ابجد با تاریخ واقعه ای تطبیق کند "
واما ماده تاریخ یکی از صنایع شعری و همچنین یکی از نمونه های استفادۀ تاریخ از واژه ها برای ثبت تاریخ یک واقعه می باشد . ماده تاریخ نویسی را همانند نقاشی و موسیقی و... یکی از صنایع مستظرفه به حساب آورده اند. استاد ماده تاریخ نویس و یا شاعر دانای این فن با استفاده از عدد وشمارۀ
هر حرف در حساب جمل وتطبیق آن با سال رخ دادن واقعه ای عبارت و یا شعری رقم می زند.
هریک از حروف ابجد عدد وشماره ای دارند که به شرح زیر است :
ابجد هوز حطی کلمن سعفص قرشت ثخذ ضظغ
الف =ء=1 ، ب=2 ،ج=3، د=4 ،ه=5، و=6 ،ز=7 ،ح=8، ط=9، ی=10، ک=20، ل=30 ، م=40 ، ن=50 ، س=60، ع=70 ف=80 ص=90 ق=100 ر=200 ش=300 ت=400 ث=500 خ=600 ذ=700 ض=800 ظ=900 غ=1000
و اگرشمارۀ هرحرف را درعبارتی که برای واقعه ای تاریخی رقم زده شده با یکدیگر جمع کنیم عددی بدست می آید که مساوی با تاریخ سال آن واقعه است . برای مثال زلالی خوانساری زمان آغاز سرودن مثنوی محمود و ایاز خود را به این صورت بیان کرده است :
در استفتاح این منشور نامی بجو تاریخ نظمش از (نظامی) ن + ظ + ا+ م + ی = 50+900+1+40+10= 1001 هـ .ق
و زمان پایان آن را به این صورت آورده است : (الهی عاقبت محمود باشد)=1024 هـ . ق
در مورد تاریخ استفاده از ماده تاریخ و زمان ابداع این فن اطلاعات زیادی در دست نیست اما آنچه که میدانیم این است که در صدر اسلام در میان اعراب مورد استفاده قرار می گرفته و در اواخر دورۀ خلافت عباسی استفاده از آن رایج شد (برخی می گویند ترتیب حروف ابجد و شماره گذاری برای آنها مربوط به فرقه ای بود که عقیده داشتند معانی وتفسیرات کلام های آسمانی از جمله قرآن را باید با توجه به حروف آن و رمز آن حروف مشخص نمود و در غیر این صورت نمی توان به تمامی معانی آنها دست پیدا کرد طرفداران این عقاید خرافی را حروفیّه ویا حروفیّون می نامیدند. )
زمان ورود این فن به زبان فارسی به قرن پنجم هجری بر میگردد و اولین کسی که از این فن استفاده کرد مسعود سعد سلمان بود که برای واگذاری حکومت هندوستان به سیف الدوله محمودبن ابراهیم مادّه تاریخ بی معنی زیر را سرود :
به سال پنجه از این پیش بوریحان در آن کتاب که کردست نام او تفهیم
که پادشاهی صاحبقران شود پیدا چو سال هجری بگذشت تی و سین و سه جیم = ت+س+ج+ج+ج=400+60+3+3+3=469
همچنین آوردن ماده تاریخ فارسی معنادار را به خواجوی کرمانی نسبت می دهند.
فواید و امتیازات ماده تاریخ نویسی :
بیشترین کاربرد این فن در تاریخشناسی است : همانطور که میدانیم به خاطر سپردن یک جمله یا یک عبارت از به خاطر سپردن اعداد آسانتر است خصوصا اگر آن جمله به صورت یک مصراع موزون از یک قطعه شعر درآمده باشد پس در این صورت ماده تاریخ سبب می شود که تاریخ یک واقعۀ مهم کاملا دقیق ثبت شود وکمتر مورد تحریف و فراموشی قرار گیرد همچنین هنگام وقوع یک حادثه معمولا چندین ماده تارخ ساز سال آن حادثه را با عباراتی متفاوت رقم می زنند که دراین صورت می توان با حساب تاریخی که آن عبارات نشان می دهند وتطبیق آنها با یکدیگر زمان یک واقعه را به صورتی کاملا دقیق مشخص کرد . 2. از آنجایی که فن ماده تاریخ نویسی سخت بوده و برای کفتن آن نیاز به ممارست و تمرین زیاد دارد کسی که یک ماده تاریخ زیبا می سازد قدرت خود را با آن به نمایش می گذارد و سبب میشود شعری که گفته به واسطه ی همین ماده تاریخ در مقام بالاتری نسبت به یک شعر معمولی قرار گیرد و همانطور که با آن ماده تاریخ تاریخِ حادثه ای برای همیشه ثبت می شود آن شعر ونام شاعرش نیز برای همیشه ثبت میشود واین به دلیل ارزش اضافی ایست که ماده تاریخ به شعر می دهد و چه بسا عبارتهایی که حتی به صورت شعر هم نبوده ولی ماده تاریخ زیبایی بوده به همراه نام سازندۀ آن تا به الآن باقی مانده است. 3. ماده تاریخ گویی نوعی ورزش فکری و ریاضت ادبی است و لذتی که پس از ساختن ماده تاریخ به سازندۀ آن دست میدهد مشابه همان لذتی است که یک دانشمند از حل یک مسئله ی علمی پیچیده می برد. 4. حساب جمل را در مواردی بجز سال تاریخ یک واقعه نیز می توان به کار برد برای مثال : زلالی خوانساری تعداد ابیات محمود و ایازش را با حروف ابجد به صورت معما گونه ی زیر بیان کرده است :
شمار یکّه تاز این قلمرو عدد را طرح داد از هفت خسرو به هر خسرو که شیرین روکش آمد شکر را هشتصد و شصت و شش آمد/ویا شاعر نابغه ی معاصر ایرج میرزا از حساب جمل در شعر سیاسی زیر استفاده کرده است :
خوب داند حساب خویش جهان/این محاسب بسی زکی باشد/احمد از تخت چون فرود آید/ پهلوی جاش متکی باشد/به حساب جمل هم ارنگری/(احمد) و (پهلوی) یکی باشد.
همچنین این حقیر با حساب جمل رتبه های کنکور دو نفر از دوستان را ساخته و دو قطعه شعر سروده ام که دو بیت آخرشان این است : رتبۀ مهدی مومنی در کنکور ریاضی 523 به صورت معما گونه :بهر آن رتبه سیه کردم ورق / تا که در گوشم چنین فرمود حق / در جوابم (بی (جواب)) این آیه را / ( لیس للانسان الا ما سعی ) این آیه برابر با 535 می شود و در مصراع قبل آن گفته شده بی (جواب)=12 پس 535-12=523 رتبۀ محمد صاحبی کنکور هنر : بپرسیدم که گشته رتبه اش چند / چه سان او را رقم خورده است تقدیر / به گوشم هاتفی گفتا به تشدید / که می باشد ( محمّد صاحبی شیر) و در جایی تعداد مهمان های یک مجلس عروسی را در عبارت(خیلی)=650 یافته ام "عروسی مجنون با لیلی است که تعداد مهمان ها (خیلی) است "
قاعده ها و قانون های ماده تاریخ سازی :
1_ ما درزبان فارسی علاوه بر حروف ابجد چهار حرف دیگر داریم که برای محاسبه ی آنها به این صورت عمل می کنیم که به جای حرف (پ ) حرف (ب)=2 به جای حرف (چ) حرف (ج) =3 به جای حرف (ژ) حرف (ز)=7 و به جای حرف (گ) حرف (ک)=20 را قرار می دهیم
در برخی استثنا ئات کلماتی مانند چین که در عربی به صورت سین وجود دارد ویا پارس که در عربی به صورت فارس وجود دارد را می توان با همان شکل عربی محاسبه کرد .
2_ مبنای محاسبات در ماده تاریخ سازی شکل نوشتاری حروف می باشد و نه تلفظ برای مثال در کلماتی مانند : هذه ، هذا ، اسحق ، اسمعیل، رحمن و... ، الف هایی را که در تلفظ آنها وجود دارند را محاسبه نمی کنیم و تنها حروف نوشته شده محسوب می با شند و همچنین در کلماتی مانند عیسی ، موسی ، کبری و ... ، الفی را که درتلفظ وجود دارد را محسوب نمی کنیم ولی حرف (ی) را که مکتوب شده محسوب می کنیم .
3_ در کلماتی مانند (النخبه) و (الروضه) و ... در مواردی مانند هذه النخبه و یا الروضه حرف آخر این کلمات را (ها) ودر صورت اضافه شدن مثل : نخبه التواریخ و یا روضه المتقین (تا) حساب می کنیم .
4_ در کلماتی مانند: آب ، آتش ، آدم و... که همزه و الف در اوّل کلمه قرار گرفته اند گاهی همزه و الف هردو حساب می شوند که برابراست با (=2) و گاهی تنها الف محاسبه میشود (=1) مثلا : واژه ی آدم برابر با 45 است که در صورت لزوم می توان آن را 46به حساب آورد . همچنین واژگانی مانند :پاییز ،زیبایی و... را که دارای حرف (ی) می باشند ، می توان در صورت لزوم به صورت : پائیز ، زیبائی نوشته و همزه ی آنها را (=1) محسوب کنیم .
5_ در واژه ی مبارک الله ( حتی اگر با رسم الخطی به صورت الّه نوشته شود ) همیشه دو لام را محاسبه می کنیم و همچنین الف دوم را که خوانده میشود ولی مکتوب نمیشود را در برخی موارد میتوان محاسبهکرد .
6_ خوانندگان ماده تاریخ باید عبارت ماده تاریخ را از دیگر عبارات و مصرعهای شعر یا نثر که ماده تاریخ در آن گفته شده تشخیص بدهند برای مثال : برای سال تاریخ وفاتش بگو که قدر یکدیگر بدانیم واضح است که عبارت ماده تاریخ ( قدر یکدیگر بدانیم) می باشد وبقیه ی آن از جمله دو کلمه ی استفاده شده در همان مصرع (بگو) و (که) برای مقدمه چینی آورده شده اند .
در صورتی که ماده تاریخ ساز به این قواعد و قوانین توجه نکند خطای واضحی مرتکب شده و زحمتی بی فایده کشیده و مورد نقد نقّادان نیز قرار میگیرند برای مثال : شاعری ماده تاریخ فوت حکیم حاجی سبزواری را چنین ساخته :تاریخ وفاتش ار بپرسی گویم(که نمرد زنده تر شد)=1289 و همانطور که می دانیم (گویم که ) جزو مقدمه چینی هاست و باید عبارت بعد از که جزو ماده تاریخ محسوب شود اما او که را نیز محاسبه کرده و ماده تاریخ خود را با عبارت (که) تکمیل کرده.
آوردن تاریخ در شعربه صورت معمولی :
این نوع شعرها شکلی بسیارآسان و طبیعی دارند وبسیار تحریف پذیر می باشند در این نوع اشعار تاریخ حادثه ها و رویدادها به صورت مشخص وصریح آورده میشود مثال: کسایی مروزی (341هـ ،491هـ) میگوید:
به سیصدوچهل ویک رسید نوبت سال/چهارشنبه و سه روز مانده از شوال/ بیامدم به جهان تا چه گویم و چه کنم/سرود گویم وشادی کنم به نعمت ومال
سعدی می گوید : درین مدت که ما را وقت خوش بود / زهجرت ششصد وپنجاه و شش بود افسر خوانساری مرثیه ای برای یک سنگ قبرسروده که سه بیت آخرش اینست:افسراندرسال فوتش ازخرد/بالبداهه مصرعی شایان گرفت/درمحرم حضرت جان آفرین/ آنکه هم جان دادوهم آسان گرفت/در هزار و سیصد و پنجاه و هفت/جان شیرین را ز شیرین جان گرفت. برای تاریخ فوت کریم خان زند اینچنین سروده اند:کریم زندچو از دار بیقرار گذشت/سه از نود ،نود از صد ،صداز هزار گذشت/
نمونه های استفاده ازآیات قرآن در ماده تاریخ: (برگرفته از تحقیق ومقاله ی زیبای آقای ناصر بیدهندی در مجله ی آینه پژوه /خردادوتیر1377/شماره50):
تاریخ تکمیل حفظ قرآن مجید توسط عالمگیر را عزیزی در این آیه شریفه یافته است: سنقرئک فلاتنسی (1071(
تاریخ ساختن حمام مصر را از این آیه کریمه یافته اند(إن کنتم جنباً فاطهروا)(918)
تاریخ احداث مسجدی را عزیزی از این آیه شریفه یافته است (فولّ وجهک شطر المسجد الحرام) (1077)
تاریخ حوضی که در مکه مکرمه توسط همشیره سلطان سلیم خوندگار روم ساخته شد, دراین آیه کریمه یافته اند: انّا اعطیناک الکوثر(970(
تاریخ شوسه سازی راه هزار جم مازندران را علیقلی میرزای اعتضادالسلطنه متخلص بهفخری وزیر علوم ناصرالدین شاه این شعر را گفته است:جست پیر عقل تاریخش زمین/گفت فخری (شد صراط المستقیم(یعنی 1285
در سال 963 هجری شاه طهماسب صفوی به جمیع امرا و اعیان دولت امر اکید صادر نمود کهشراب نخورند و حرمت آن را اعلان نمودند. توبه نامه یی صادر شد از طرف یکی از شعرایوقت و این قطعه وتاریخ گفته شد: سلطان کشور دین طهماسب شاه عادل/سوگند داد توبه خلیل سپاه دین را/تاریخ توبه کردن شد(توبةً نصوحاً) ;963/سرّ الهی است این منکر مباش این را
تاریخ گریختن سوای مقهور را از حضور حافظ هدایت اللّه را آیه کریمه زیر یافته اند. إن شانئک هو الابتر (1077)
در صلح سلطان سلیمان عثمان و شاه طهماسب اول آیه کریمه را یافته و در سلک نظم کشیدهاند: قیصر روم و شه کامگار/صلح نمودند به هم اختیار/از پی تاریخ گرفتم قلم/نازده این کلک هنوز از رقم/منشی اقبال در این کهنه دیر/غلغله افکند که (الصلح خیر) 968
فیض دکنی تفسیر بی نقطه ای دارد به نام سواطع الالهام. آنگاه که از تألیف آن فراغت یافت میر حیدر معمائی تاریخ آن را بدون بسمله از سوره مبارکه اخلاص برآورد که اعداد تمام حروف سوره شریفه (1002(میشود
منعم خان خان خانان وقتی پل جر نپور را ساخت تاریخ آن را آیه شریفه صراط المستقیم)981)یافتند
در تاریخ غارت خانه نظام العلما که جماعت اجامر و اوباش به سعایت امیر نظام گروّسیازدحام نموده و غارت کردند چنین گفته اند: (لاغوینهم اجمعین( یعنی 1316ق
در تاریخ غارت خانه قایم مقام والی تبریز در سال 1313 قمری که اوباش و اشرار ازدحام نموده غارت کردند و قایم مقام حکمران تبریز فرار کرده بود, نظام العلماء این جمله را تاریخ گفته: (فی قلوبهم مرض) یعنی 1313ق
چندی بعد از غائله خروج و طغیان شیخ عبیداللّه کرد (که در سال 1297ق در آذربایجان بنای شورش نهاده بود) رئیس طاغیان اکراد به استانبول فرار کرد, و دوباره به سرحدّات ایران آمده, مشغول چپاول و قتل و غارت گردید. حاج میرزا رفیع نظام العلماء به قرآن تفأل کرده, این آیه آمده بود (للکافرین عذاب مهین) حساب کردند تایرخ همان واقعه بود
آقای نخجوانی در تاریخ افتتاح کانال سوئز این آیه شریفه را یافته است: (قوله مرج البحرین یلتقیان) یعنی 1286
در فتح هرات میرزا عبدالوهاب یزدی قصیده ای دارد کهبیت ماده تاریخش اینست: گفته خدا از پی تاریخ آن/(نصر من اللّه و فتح قریب); یعنی 1273
تاریخ فتح قسطنطنیه را از طرف سلطان محمد فاتح سلطان دولت عثمانی بعضی از فضلا چنین گفته اند: بلدة طیبة (857)
در تاریخ فوت میرزا احمدخان اشتری (یکتا) (1261ش ـ 1333ش) استاد جلال همائی سرود: در جواب إرجعی26 لبیک گفت/نَفسِ پاک مطمئن طاعتی/أدخلی فی جنتی بشنید و گفت/سال فوتش (اشتری جنّتی) دیوان سنا, ص195
تاریخ رحلت میر سید علی همدانی (قده) را در بسمله یافته اند: بسم اللّه الرحمن الرحیم (786) استخراج تاریخ در نظم, ص13
تاریخ فوت میان شیخ احد سنبلی را از این آیه شریفه برآورده اند: عند ملیک مقتدر (968)
تاریخ انتقال خواجه عبیداللّه احرار را در این آیه کریمه یافته اند: (اولئک علی هدی من ربهم و اولئک هم المفلحون) (896) در اعداد اولئک یک یا گرفته شده
تاریخ وفات عبدالرحمن جامی را از آیه کریمه ذیل یافته اند. ومن دخله کان آمناً (898)
تاریخ فوت زیب النساء دختر عالمگیر را این گونه بیان کرده اند: وادخلی جنّتی (1114)
در تاریخ وفات زینت النساء بیگم مادر نواب نجف خان که در سال 1174 هجری فوت شده, گفته اند: (…منزلش خلد برین کرد خداوند جلیل/خبرم داد ز تاریخ وفاتش جبریل!/ کز سر شعر بکن نقش سر لوح مزار/وادخلی جنتی از سوره والفجر بیار/اگر عدد سر لوح را که حرف لام باشد با عدد وادخلی جنتی یکجا نموده آید تاریخ وفات برآید.) (نقل از مفتاح التواریخ, ص344 .)
نمونه های زیبای ماده تاریخ:
فيضي دكني ضمن قطعه‌اي که متضمن سال درگذشت ملك‌الشعراء غزالي مشهدي از شعراي دربار اكبرشاه است این عبارت را آورده است «سنة نهصد و هشتاد» كه حروف آن برمبناي حساب جمل، همان رقم «980» ميگردد.
ميرزا اسماعيل‌خان تفرشي صاحب نخبه‌التواريخ كه از اساتيد فن تنظيم مواد تواريخ بود ضمن مصراع «هفدهم روز ماه ذيقعده» روز و ماه و سال قتل ناصرالدينشاه را بيان كرده است.
شاعری ماده تاریخی برای اتمام پل الله ویردی خان گفته که بیت آخرش اینست : پی سال تاریخ این پل نیافت ، کسی خوبتراز(پل اتمام یافت)
«مهدي صاحب‌زمان» بنابر اخراج محتشم كاشاني متضمن تاريخ ولادت حضرت حجت(ع) (258) است.
عبارت «يكشنبه پنجم شعبان» معادل رقم 905 تاريخ ظهور شاه‌اسمعيل صفوي است. عبارت «آخر ماه محرم» برابر رقم 1135 متضمن تاريخ به تخت نشستن شاه تهماسب است. وقتی که مظفرالدينشاه فرمان مشروطه را امضاکرد ماده تاریخ آن را در عبارت (عدل مظفر)=1324یافتند و این عبارت را به سردر مجلس مشروطه نوشتند.
مدت زندگی حکیم ملاهادی سبزواری در عبارت (حکیم) و سال تولد او را در عبارت (غریب) یافته اند.
صاحب رستم‌التواريخ ضمن شرح آغاز پادشاهي نادرشاه افشار آورده است: «. . . ناگاه شخصي از حضار مجلس كه نكته‌دان و صاحب طبع موزون بود آهي از دل بركشيد و گفت: اي صاحبان دانش و بينش: ببريد از مال و از جان طمع- به تاريخ «لاخير في‌ماوقع» عاليجاه طهماسب قليخان مكالمات ايشان را شنيده از پس ديوار و ايشان را احضار فرمود… و آن شخص بيهوده‌گو را فرمود طناب به حلقش افكندند و او را خفه نمودند و از آن شخص موزون سئوال فرمود كه اي خانه‌خراب بي‌انصاف، تو چه گفتي يكبار ديگر بگو. عرض نمود: بريدند شاهان ز شاهي طمع- به تاريخ الخير في ماوقع. آن شاعر را هم به خلعت و انعام مفتخر فرمود». (الخير في‌ماوقع و لاخير‌في‌ماوقع هر دو برابر با تاريخ تاجگذاري نادرشاه افشار یعنی سال 1148 است). عزتي شاعر عهد تيموري كه در تاريخ ولادت سلطان محمد ابراهيم ميرزا برادرزادة بايسنقربن شاهرخ پرداخته و تمام مصراعهاي آن جداجدا برابر رقم 843 است مطلعش اینست:
سحر نسيم صبا بوي گل بما آورد نوا چو سروقدان سوي بينوا آورد
هزارجان گرامي فداكنم چوصباح ز شا بجملة آفاق مژده‌ها آورد
نهال ملك همم شاهزاده ابراهيم كه سوي او بدوَل مجد التجا آورد
مدام دولت اقبال ملازم او به‌درگهش‌كه ازو جاهها به‌ما آورد
بيان مولد او اين گدا به هرمصرع بيا ببين كه چه زيبا و منتها آورد
اختر خوانساری (در ماده تاریخ اورا همپایه ی آتش اصفهانی ونصرآبادی دانسته اند)در وفات میرزا رضا نظام الشریعه بدیع خوانساری 12 بیت سروده که هر 24 مصراعش سال 1329را نشان می دهد 10 بیت از ان روی سنگ قبر او نقر شده که به شرح زیر است :
فغان و آه بدیع ادیب زود و جوان = برفت با دل پر درد ازاین بساط جهان=جهان فضل و کمال آسمان مجد و جلال = بهین دهرو جهان خرد بدیع زمان= نظام زهد و لبیب جهان و بدر ادب = وحید بود و سخن آفرین بسان حسان = کمال علم جهان رفت ها ز مرگ بدیع =نمود زود رضای بدیع جا بجنان = نشان نداده عدیلش کسی دراین دامن = عیان ندیده قرینش ز ما در این سامان =بهر که بنگری از خون دل نموده دوا= بهر کجا گذری آه و ناله بی پایان= چو شد به جانب فردوس جای جان گفتم = شد ابن مقلۀ ثانی همال جان بجنان= بجامه چاک زد اختر به جد و زد آهی = شدم وحید که رفت از جهان بدیع زمان= بگو چه خاک نمایم بسر ز هجر دمی = که نیست لوح کمالی چنین در این دوران = ببین به سال وفات از حساب هر مصراع = بدان بخلد برین کرد جا بدیع جوان/=1329
چهار مصراع اين رباعي نيز از «غروري» متضمن 1028 و جداجدا نشانگر تاريخ جلوس شاه صفي است:
دادند سرير پادشاهي به صفي دوران زمان لايتناهي به صفي
گويند زصدق اهل‌عالم همه‌شكر كافزود بهاي تاج شاهي به صفي
ميرحيدر از شعراي كاشان بود و رفيعي تخلص ميكرد و چون در فن معما دست داشت به «معمائي» شهرت يافته بود. وي تاريخ جلوس و تاريخ وفات شاه اسماعيل ثاني را در مقطع این قطعه بسیار زیبا آورده است :شهنشاه جم قدر گيتي پناه/ كه‌ميخوردگردون به‌ذاتش‌قسم/ پي تاجداري روي زمين/ برافراشت در دهر سالي علم / پي تاجداري روي زمين/ پس آنگه به شاهي زيرزمين/ به سال دگر در عدم زد قدم/ دوتاريخ زيبنده ميخواست‌فكر/ كه بر لوح عالم نگارد قلم/ يكي بهر جاهش در اقليم دهر/ يكي بهر عزمش به ملك عدم/ «شهنشاه‌روي‌زمين»=984‌گشت‌ثبت/ «شهنشاه زيرزمين»=985 شد رقم . درسال 1042 هـ.ق بانویی خوانساری برای سنگ قبر پسرش ماده تاریخی سروده است که دو بیت آخر آن اینست: جستم از خضر پی خجستۀ عقل / سال تاریخ آن فتاده ز پا / گریه آلود شویم آمد و گفت : (رفت نور دو دیده از دنیا)=1042
«خادم» از شاعران عصر ميرعماد خطاط است كه در تاريخ اتمام يكي از زيباترين «مرقع» هاي آن استاد ساخته و هر مصراعش شامل رقم 1147 است دو بیت اولش اینست: (اين نكو طلعت مرقع نام/ كه شد از جلوه شهره در ايام/ نيست نازش ز دلبري بيجا/ نازنيني است چون، نشاط افزا/گاه از حسن خط جلادهِ چشم/گه به حرفي عيان مشابه چشم /گه قرين چار سطري از هر سو/طور او چون بتان چار ابرو ) این مثنوی 12 بیت است.
خان خانان متخلص به «رحيم» از دانشمندان هند در تاريخ فتح كجرات توسط اكبرشاه هندي مادة تاريخي يافت كه هم روز و ماه و سال واقعه را معين كرده و هم به چهار زبان عربي، فارسي، تركي و هندي متضمن رقم 1011 شده است:
يوم ‌الاحد ثاني ربيع‌ الاول. =1011- روز يكشنبه دوم ربيع‌ الاول. =1011- يكشنبه گوني ربيع‌الاول آيونك ايكسي. =1011- اتوار ربيع‌الاول كي دوجي. =1011
برخی از شاعران ماده تاریخ مرگ خود را سروده اند که در نوع خود جالب است مثلا : بدیع خوانساری برای سال فوت خود سروده :
بسان سکه و زر چون مرا ولای علی است (مقیم جنت فردوس کرد یزدانم )=1329 ویا استاد علامه همایی برای سال فوت خود گفته : سنا جلال همایی بگوش غیب نیوش / ندای ارجعی از بام عرش چون بشنفت / شکفته گشت به لبیک و بهر تاریخش / (زآشیانۀ تن شد رها همایی)گفت/ اختر خوانساری و برخی دیگر نیز برای سال فوت خود ماده تاریخهای زیبایی ساخته اند.
ماده تاریخهای هجو زیبایی نیز ساخته شده که یکی از زیبا ترین آنها ماده تاریخیست که بدیع خوانساری برای مرگ علی اصغر اتابک اعظم حاکم مستبد سروده است از نمونه های دیگر آن می توان به ماده تاریخ های هجوی که برای فیضی دکنی شاعر و عارف بزرگ سروده اند اشاره کرد : ( بود فیضی ملحدی)=(چه سگ پرستی بود)=(قاعده الحاد شکست)= فیضی بی دین چو مرد سال وفاتش فصیح / گفت سگی از جهان رفته به حال فصیح .
خواجه حسين هروي از شعراي دربار جلال‌الدين اكبر پادشاه هند قصيده‌اي غرّا در بيست و نه بيت ساخته كه مصرعهاي اول آن متضمن تاريخ جلوس آن پادشاه 963 و مصرعهاي دوم شامل تاريخ تولد پسرش شاهزاده نورالدين محمد جهانگير به سال 977 است. قصيده با اين مطلع آغاز مي‌شود:
لِلّله الحمد از پي جاه‌وجلال شهريار (963) گوهر مجد ازمحيط عدل‌آمد دركنار(977)
گلبني اينگونه ننمودند بر دور چمن (963) لاله‌اي اينگونه نگشود ازميان لاله‌زار(977)
و در آخر گوید:
مصرع اول زوي سال جلوس پادشاه(963) از دويم مولود نور ديدة عالم برآر (977)
يكي ديگر از قصائد، قصيدة فتح‌الله كردستاني متخلص به خرم است كه مصرعهاي اول آن شامل تاريخ آغاز ساختمان مسجد جامع كردستان يعني 1227 و مصراعهاي دوم متضمن تاريخ انجام آن و داراي رقم 1228 است. قصيدة مزبور 33 بيت دارد و دو بيت آخر آن این است:
تا بوَد از بهر تحميد و دودِ لم يزل جرگة كروبيان در مسجد گردون مكين
دار احسان امان‌الله خان بادا مدام مجمع‌طاعات واحسان منهج صدق ويقين
یکی از زیبایی های ماده تاریخ استفاده از تضمین در عبارت ماده تاریخ و آوردن شعری معروف از شاعری دیگر می باشدهمانند همانچه در استفاده از آیات قرآن دیدیم ماده تاریخ زیر كه با استفاده از كلام فردوسي هنرمندانه ساخته شده بر بالاي تالار ورودي كتابخانه ملي تهران نقش گرفته است:
رضا شاه شاهنشه پهلوي كه از فّر او يافت ايران نوي
زدانش پي افكند كاخي بلند كه از باد و باران نيابد گزند
ز فردوسي آموز تاريخ آن «مياساي از آموختن يك زمان»

فن تعمیه ( ماده تاریخ های معمی گونه)جمع و خرج :
فن جمع و خرج به صورتی است که ماده تاریخ ساز عبارت ماده تاریخ را با استفاده از کم کردن عبارتی ویا افزودن عبارتی به عبارت دیگر بسازد
و یا با استفاده از صنایع ادبی عبارت ماده تاریخ را برای خواننده بیان کند از نمونه های این فن يكي ساخته شيخ بهائي است كه در تاريخ بناي حمامي معروف به حمام شيخ بهائي ساخته است:
چون يكي از درون برون آيد- «صحت و عافيت» بود تاريخ
زیبایی معنایي آشکار است اما براي دريافت تاريخ بناي حمام، از مجموع «صحت و عافيت» بايد ارقام «يكي» يعني چهل كسر شود.
در تاریخ فتح پنجاپور از طرف عالمگیر شاه هندی در سال 1097 یکی از نکته سنجان ودانشمندان هند این آیه را تاریخ یافته به طرز جمع و خرج است: اخرجناهم (من جناتٍ و عیون و مقام کریم(1142)( منهای هم( 45)=1097هُم را از آیه شریفه باید خارج کرد تا تاریخ درست شود زیرا که می گوید اخرجناهم
تاريخ وفات «خادم» را كه از شعراي زمان نادرشاه افشار بود مشتاق اصفهاني بدينگونه طرح كرده است:
مشتاق خسته‌دل پي تاريخ رحلتش-گفتا ز بوستان سخن رفت بلبلي
در اين بيت كه مقطع قطعه‌اي است «بوستان سخن» برابر 1229 و «بلبل» معادل 74 است كه چون بلبل از بوستان برداشته شود 1115 سالمرگ خادم خواهد بود.
پس از مرگ آغامحمدخان قاجار كه در عين حال سرآغاز سلطنت «باباخان» يعني فتحعليشاه قاجار بود فتحعليشاه صبا ملك‌الشعراء آن دربار قصيده‌اي ساخت كه مقطع آن این بيت است: رقم زد منشي طبع صبا از بهر تاريخش - زتخت آغامحمدخان شدو بنشست‌باباخان
در شرح بيت از طري جمع و خرج بايد گفت كه كلمة تخت معادل رقم 1400 و «آغامحمدخان» برابر 845 است و وقتي آندو را از هم منها كنيم و الباقي را به باباخان كه معادل 657 است بيفزاييم رقم 1212 پديد ميآيد كه تاريخ موردنظر شاعر است.
حاج ميرزا حسن جابري‌انصاري در تاريخ قتل ناصرالدينشاه و جلوس مظفرالدينشاه گفته است:
در سّر ازل رمزي است كز بارگه دارا - چون رفت‌برون ناصربنشاند مظفررا
«بارگه دارا» معادل 434 و «ناصر» برابر 241 است و چون به طريق جمع و خرج از هم كسر شود و الباقي را به ارقام «مظفر» بيفزايند 1320 هجري قمري حاصل خواهد شد.
اگر ماده تاریخ ساز ماده تاریخ مورد نظر را پوشیده بیان کند وتشخیص آن عبارت نیاز به تلاش داشته باشد گویند ماده تاریخ معما گونه است به عبارت دیگر بهره‌برداري از حساب جمل از طريق جمع و خرج وقتي پيچيده‌تر شود آنرا «تعميه» يعني معماگويي می نامند. برای مثال:
از ماده تاریخ های معما گونه یکی ماده تاریخ زلالی خوانساری بود که قبلا ذکر شد. از دیگرنمونه های این فن یکی رباعی ميرزا علي‌قلي داغستاني متخلص به واله است که پس از اتمام تذكره‌الشعرائي كه خود ترتيب داده بود آن را به صورت معما ساخت:
اين تذكره چون فرح‌فزاي دل شد تاريخش را دل از خرد سائل شد
گفتا ز رياض‌الشعراء رفت خزان وردي چو بهار سرزده داخل شد
حل معما بدين قرار است: از رياض‌الشعراء كه معادل 1613 است بايد ارقام خزان يعني 658 وضع شود. «ورد» كه گل سرخ باشد وقتي مي‌تواند سرزده داخل شود كه حرف اول آن يعني واو را حذف كنند و در اين حال برابر 214 خواهد شد و با افزودن به الباقي ارقام قبل معادل 1169 يعني تاريخ تأليف تذكره مي‌شود.
قصیدۀ معجزیّه : (هنگامی که فتحعلی شاه قاجار به تذهیب گنبد حضرت معصومه (ع) اقدام نمود شاعری به نام میرزا صادق متخلص به ((ناطق اصفهانی)) قصیده ای در توصیف گنبد و صحن و رواق حضرت معصومه و مدح و ثنای بنت رسول ساخت که از حیث فصاحت و بلاغت و سلاست و رعایت زیبایی کلام و صنایع عروضیه در نوع خود کم نظیر است. این قصیده که به چند علت قصیدۀ معجزیه نام گرفته در عین حال که مصرع به مصرع محتوی ماده تاریخ طلاکاری گنبد آن امامزاده (1218هـق)است از هر گونه تعقید و تنقیص و تکسیر که در اینگونه اشعار به چشم می خورد عاری است ونه تنها هر یک از مصراعهای آن بلکه جملۀ ((شصت و دو بیت )) وهمچنین جملۀ ((یکصد و بیست و چهار مصراع )) و نیز (( بسم الله الرحمن الرحیم ، به اسم موجود کریم )) و بالاخره عبارت (( این قصیده مسما به قصیدۀ معجزیه است )) عموما محتوی ماده تاریخ مزبور یعنی 1218 می باشد .)(برگرفته از کتاب (بارگاه سخن)به کوشش محمد باقر صدرا) چند بیتی از این قصیده را نقل می کنیم:
(( بسم الله الرحمن الرحیم ، به اسم موجود کریم ))=1218
(( این قصیده مسما به قصیدۀ معجزیه است ))=1218
اين قبه گلبني است بزيور بر آمده / يا پاك گوهري است پرازگوهرآمده /اين دوحه ‌ايست كامد از جنت‌العلا/يا كوکبي است سعد و منور برآمده/ اين زيب عرش يا كه ‌بود گوي آفتاب/يا نور حق كه بر همه اشيا برآمده/اين قبه را چه اوج كه با ارتفاع آن/صدرفلك به چشم ملك احقر آمده/وين‌قبه ‌راست جاي ‌به ‌جايي‌كه پايه‌اش/از اوج مهر و ماه و زحل برتر آمده/وين قبة رفيع بجايي رسانده قدر/كز قدر با سپهر برين هسمر آمده/وين‌قبه وزمين زهمين رفعت‌وجلال/ عرشي بدهر با فلكي ديگرآمده/وين‌صحن‌به‌زصحن‌جنانست‌بهرآنك/آبش به از بقا و به از كوثر آمده/از دل سؤال كردم و گفتم مرا بگو/كين‌صحن‌از چه‌رو زجنان بهترآمده؟/دل درجواب‌گفت‌كه ‌اينك‌درين‌سؤال/عقل طويل قاصر و فهم اقصر آمده/بهتر بود بحسن و علو از جنان درآن/مسكن كه بنت موسي‌بن‌جعفر آمده/زهرا عفاف فاطمة بنت موسي آنك/بر وي شرف ز فاطمه و حيدر آمده /معصومه[اي] كه در ره ايوان اقدسش/ازقدر وصدق حور و پري‌چاكر آمده/شهرزاده[اي]كه ‌هر دو سراجدش ‌از عطا/با طالبان مذهب حق ياور آمده/مخدومة مكرمه آن نجم اوج دين/كز مهر و ماه راي نكوش انور آمده/ازاوج‌علم وفضل و ادب‌كوكب جميل/وزدُرج حلم‌ومجد‌وشرف‌گوهرآمده /جدّ آمده رسول حق وجده‌اش بتول/با يمن عصمت از پدر و مادر آمده/يك جد او نبي شرف كل كائنات/كزجود حق زجمله رُسل مهتر آمده/يك‌جداو‌علي است‌كه ازعون ‌كردگار/در روز جنگ صفدر و نام‌آور آمده/يك‌جد او حسين علي‌آنكه در سخا/مولاي عاصيان و شه محشر آمده/.../ گفتم ز جود شاه بعالم قصيده [اي] /كز آن دهان فكر پر از شكر آمده/كردم رقم ز يمن الاه اين قصيده را/كز يمن آن بدفتر من جوهرآمده//ابيات اين قصيده هرآن يك بدلبري/مانند حسنِ روي بتان دلبر آمده/گفتم قصيده[اي] كه‌چنان لعل پربها/مقبول طبع و قابل هر اشعر آمده / هرمصرعي‌ازين چويكي‌حور‌لاله‌رو/هر بيت‌آن دو ماه پري پيكر آمده/...
و در آخربا ماده تاریخی که خود برای سال چاپ این مجله(مجلۀ زلال چشمه ساران) سروده ام به این مقاله پایان می دهم :
رسید نغمۀ هزاران ز سمت و سوی مرغزاران
که ای غریق بحر سرما فغان که می رسد بهاران
ببین لوای برد و برفند بهار را طلایه داران
زچشم چشمه های جوشان روان شدند جویباران
دمید گل بسان سرخاب به گونه های کوهساران
خوشست گرد غم زدودن به قطره های پاک باران
خوشا شراب ارغوانی به بانگ ارغنون یاران
برای سال آن به اسفند پس از گذشت روزگاران
بگفت "سرخوش" این به ابجد (بخوان زلال چشمه ساران)=1387
منابع :
فرهنگ دو جلدی لغتنامه دهخدا،حساب جمل در شعر فارسی و فرهنگ تعبیرات رمزی (مهدی صدری)، موادالتواريخ. حاج حسين نخجواني، تذكرة نصرآبادي ، رستم‌التواريخ مشيري ، استخراج تاریخ در نظم ، دیوان ایرج میرزا ، تذکره الشعرای خوانسار (یوسف بخشی) ، دیوان سنا علامه جلال الدین همایی ، بارگاه سخن(به کوشش محمد باقر صدرا)، تاریخ ادبیات ایران (استاد علامه جلال الدین همایی )
و مقاله های استادانۀ :
آقای ناصر بیدهندی در مجله ی آینه پژوه شماره ی 50 خرداد و تیر 1377 و دکتر ابوالفتح حكيميان "حساب جعل و شاهكارهائي ازآن". دوره 15، ش171 (دي55): 55-63 و نظری مجمل به حساب جمل مجله ی نامۀ فرهنگستان بهار 1380 شماره 17و " میراث های فراموش شده در ادبیات و تاریخ معاصر ایران و معرفی یک شاهکار " نوشتۀ مرتضی رسولی پور. و...


اندیشه خود را به یادگار بگذارید

- لطفاً به صورت فارسی بنویسید